การช่างไทยประเภทต่างๆ

          ถือเป็นแม่บทของการช่างทั้งมวล  ช่างต่างๆ จะต้องผ่านการเรียนและฝึกฝนการเขียนภาพระบายสี   การเขียนภาพร่าง   การเขียนภาพลงรักปิดทอง  ซึ่งช่างจะต้องฝึกฝนการเขียนภาพตามแบบแผนโบราณให้ครบ ๔ หมวด คือ  กนก  นารี  กระบี่  และคชะ
          กนก  คือ  การฝึกร่างลวดลาย  ให้รู้จักความประสานสัมพันธ์กันของเส้นที่ผูกรวมกันเป็น ลายไทย  โดยเฉพาะกนกแบบต่างๆ เช่น กนกสามตัว  กนกใบเทศ   กนกเปลว   ถือเป็นปฐมบทที่ต้องฝึกฝนให้ชำนาญก่อนที่จะทำการช่างอย่างอื่นต่อไป
          นารี   คือ  การเรียนรู้และฝึกฝนเกี่ยวกับการเขียนหน้ามนุษย์  เทวดา  นางฟ้า  พระ  และนาง  ซึ่งถือว่าเป็นภาพหลักของภาพไทย  เมื่อเขียนได้คล่องแคล่วดีแล้ว  จึงฝึกเขียนทั้งตัวในอิริยาบถต่างๆ ภาพเหล่านี้จะแสดงอารมณ์ด้วยกิริยา  ใบหน้าของตัวภาพจะไม่แสดงอารมณ์ดังนั้นจึงฝึกฝนเขียนตัวภาพไทยให้งดงามถูก ต้องตามแบบแผนของศิลปะไทย  นอกจากการฝึกเขียนตัวภาพหลักดังกล่าวแล้ว   ยังต้องฝึกการเขียนภาพกากหรือตัวภาพที่เป็นคนธรรมดาและการเขียนภาพจับสำหรับ เขียนเรื่องรามเกียรติ์ให้เกิดความชำนาญด้วย
          กระบี่  คือ  การฝึกเขียนภาพอมนุษย์ต่างๆ ได้แก่  พวกยักษ์  วานร  เป็นต้น  ในการฝึกจะต้องฝึกจากภาพลิงหรือกระบี่เป็นอันดับแรก   เมื่อเขียนได้แม่นยำแล้วจึงฝึกเขียนภาพอื่นต่อไป  การฝึกเขียนภาพหมวดนี้จะเป็นประโยชน์ในการเขียนภาพเรื่องรามเกียรติ์
          คชะ คือ การฝึกเขียนภาพสัตว์สามัญและภาพสัตว์ประดิษฐ์ต่างๆ โดยเริ่มจากคชะหรือช้างซึ่งเป็นสัตว์ใหญ่ก่อน แล้วจึงฝึกเขียนภาพสัตว์เล็กๆ ต่อไป

          การช่างเขียนดังกล่าวถือว่าเป็น วิชาการช่างหลักของการช่างไทย  ซึ่งช่างส่วนใหญ่จะต้องเรียนรู้และฝึกฝนให้เกิดความชำนาญ  ก่อนที่จะไปเป็นช่างเขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังโบสถ์วิหาร  หรือประกอบการช่างอื่นต่อไป

          ได้แก่ การช่างประเภทต่างๆ ที่เคยปรากฏเป็นกรมช่างในสมัยโบราณ เป็นการช่างสำหรับสร้างสิ่งของเครื่องใช้ที่เกี่ยวเนื่องกับพระมหากษัตริย์และพระพุทธศาสนาในอดีตมากมายหลายประเภท  ที่สูญหายไปก็มากเพราะหมดความจำเป็นในการใช้สอยเช่น
         
          ช่างกระเบื้อง  การช่างเกี่ยวกับการทำเครื่องเคลือบดินเผา  โดยเฉพาะการทำกระเบื้องของหลวงสำหรับมุงหลังคาปราสาทราชวัง  วัดวาอาราม
          ช่างกระดาษ  การช่างเกี่ยวกับการฉลักหรือฉลุกระดาษเพื่อใช้ประดับพลับพลา  หรือพระเมรุของพระมหากษัตริย์และพระราชวงศ์
          ช่างดอกไม้เพลิง  การช่างเกี่ยวกับการประดิษฐ์พลุ  ดอกไม้เพลิงต่างๆ สำหรับใช้ในงานพระราชพิธี

          นอกจากนี้ยังมีการช่างอื่นๆ อีก  เช่นช่างดีบุก  ช่างทอง  ช่างสนะ (ช่างทำเสื้อผ้าเครื่องนุ่งห่ม)  การช่างเหล่านี้ได้สูญหายไปแล้วเป็นส่วนใหญ่
          การช่างของไทยที่เกิดขึ้นในอดีตแล้วพัฒนาเปลี่ยนแปลงเรื่อยมาตามสภาพสังคม ขนบประเพณีและวัฒนธรรมแต่ละยุคแต่ละสมัยการช่างเหล่านี้เป็นมรดกทาง ภูมิปัญญาของช่างไทยที่เกิดขึ้นบนผืนแผ่นดินไทยเป็นพื้นฐานของการช่างไทย  การช่างบางประเภทยังคงสืบทอดกันมาจนปัจจุบัน  แสดงให้เห็นมรดกทางภูมิปัญญาของช่างไทยได้เป็นอย่างดี
         
          นอกจากการช่างของไทยแล้ว  ถิ่นที่อยู่ของช่าง คือ "หมู่บ้านช่าง" ก็เป็นสิ่งที่น่าสนใจ
        
          หมู่บ้านช่าง  มีทั้งในชนบทและในเมืองหลวง   โดยเฉพาะในกรุงเทพมหานครสมัยโบราณนั้น     เป็นศูนย์กลางในการผลิตหัตถกรรมหลายสิ่งหลายอย่างและมักทำรวมๆ  กันอยู่เป็นย่านๆดังที่ปรากฏชื่อย่านหรือหมู่บ้านที่ทำงานช่างหัตถกรรมอยู่ จนทุกวันนี้หลายแห่ง เช่น
          บ้านหม้อ อยู่ในเขตพระนคร  แขวงพระบรมมหาราชวัง  แต่เดิมคงเป็นหมู่บ้านผลิตหรือขายเครื่องปั้นดินเผา  ประเภทหม้อข้าวหม้อแกงดินเผา  โอ่ง  อ่าง  กระถาง และภาชนะดินเผาต่างๆ ทุกวันนี้ไม่มีจำหน่ายเครื่องปั้นดินเผาแล้วแต่ชื่อบ้านหม้อยังคงเรียกขาน กันอยู่
          บ้านบาตร อยู่ในเขตป้อมปราบศัตรูพ่ายแขวงสำราญราษฎร์ ใกล้กับวัดสระเกศ เป็นย่านที่ทำบาตรพระมาแต่โบราณ  ทุกวันนี้ก็ยังมีทำอยู่บ้าง เป็นหมู่บ้านการช่างที่เก่าแก่โบราณมากแห่งหนึ่ง
          บ้านตีทอง อยู่แถวถนนตีทอง เขตพระนครแขวงเสาชิงช้า เป็นย่านที่ตีทองคำให้เป็นทองคำเปลวเพื่อใช้ปิดพระพุทธรูป  ปิดหน้าบันโบสถ์วิหาร  ใช้ทำลายรดน้ำ  ลายทอง และงานช่างศิลป์อื่นๆ ปัจจุบันยังมีการตีทองอยู่บ้างในบริเวณหน้าวัดและหลังวัดบวรนิเวศวิหาร
          บ้านพานถม  อยู่ในเขตพระนคร แขวงบ้านพานถม  ในสมัยโบราณเป็นแหล่งทำเครื่องโลหะและเครื่องถมที่สำคัญแห่งหนึ่ง 
          บ้านลานทอง อยู่ในเขตพระนคร แขวงบางขุนพรหม เป็นย่านที่เคยทำใบลานสำหรับใช้จารหรือเขียนคัมภีร์ที่พระใช้เทศน์  ทุกวันนี้ยังมีทำอยู่บ้าง
          บ้านช่างหล่อ  ปัจจุบันเป็นแขวงบ้านช่างหล่อ  เขตบางกอกน้อย เป็นแหล่งปั้นและหล่อพระพุทธรูปมาแต่โบราณ  ทุกวันนี้ยังมีการปั้นและหล่อพระพุทธรูปและรูปประติมากรรมต่างๆ ด้วยทองเหลืองและสำริดกันอยู่หลายบ้าน
          บ้านขันบุและบ้านพาน  เดิมอยู่ปากคลองบางกอกน้อย  เป็นแหล่งทำขันและพานโลหะเช่น  ขันทองเหลือง  ด้วยวิธีการบุ  จึงเรียกว่าบ้านบุ หรือบ้านขันบุ  ปัจจุบันไม่มีทำแล้ว
         บ้านครัว เป็นหมู่บ้านแขกจามที่อพยพเข้ามาในสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ และตั้งถิ่นฐานอยู่ริมคลองมหานาคและคลองแสนแสบ   ปัจจุบันอยู่กันเป็นชุมชนใหญ่ประมาณ ๖๐๐ ครอบครัวแต่เดิมชาวบ้านครัวมีความสามารถในการทอผ้าไหมได้งดงามเป็นที่รู้จัก กันดี  เช่น  ผ้าขาวม้า  ผ้าโสร่ง  ปัจจุบันการทอผ้าไหมที่บ้านครัวยังมีทออยู่บ้างแต่ไม่มากเหมือนสมัยก่อน

          นอกจาก "ย่าน" หรือหมู่บ้านที่ทำงานช่างประเภทต่างๆ ในกรุงเทพมหานครในสมัยโบราณซึ่งบางแห่งยังทำงานช่างสืบต่อมาจนทุกวันนี้ แล้ว  ในจังหวัดต่างๆ ก็ยังมีหมู่บ้านหัตถกรรมหรือหมู่บ้านช่างที่มีการทำงานช่างหัตถกรรมกระจาย อยู่ตามภาคต่างๆ มากมายหลายแห่ง  บางแห่งก็เรียกชื่อหมู่บ้านตามประเภทของงานช่างที่ทำ เช่น บ้านหม้อ  บ้านดาบ  (หมู่บ้านทำมีดดาบ)  บ้านกระดาษ  บ้านดินสอ  หรือบางหมู่บ้านเป็นแหล่งผลิตงานหัตถกรรมหรือเป็นหมู่บ้านที่ทำงานช่าง คุณภาพดีเป็นที่รู้จักกันทั่วไป เช่น บ้านหาดเสี้ยว  ตำบลหาดเสี้ยว  อำเภอศรีสัชนาลัย  จังหวัดสุโขทัย  เป็นแหล่งผลิตผ้าทอมือที่มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักกันดี  โดยเฉพาะผ้าซิ่นตีนจกและผ้าที่ทอเป็นลวดลายต่างๆ ล้วนสวยงามน่าใช้แทบทั้งสิ้น
         ลับแล  อำเภอหนึ่งในจังหวัดอุตรดิตถ์ เป็นแหล่งทอผ้าซิ่นตีนจกที่สวยงาม  ส่วนมากทอมาจากหมู่บ้านต่างๆ ในตำบลชัยจุมพล  ตำบลศรีนพมาศ  ผ้าที่ทอจากหมู่บ้านเหล่านี้มักเรียกกันว่า ผ้าลับแล
         บ้านพุมเรียง หมู่บ้านทอผ้ายกที่มีชื่อเสียงมาแต่โบราณ  อยู่ในตำบลพุมเรียง  อำเภอไชยาจังหวัดสุราษฎร์ธานี  ปัจจุบันยังมีการทอผ้าไหมและผ้ายกอยู่หลายหลังคาเรือน
         บ้านเขว้า หมู่บ้านในตำบลนาเสียว  อำเภอเมือง  จังหวัดชัยภูมิ  เป็นหมู่บ้านทอผ้าพื้นเมืองที่มีชื่อเสียงแห่งหนึ่งของภาคอีสาน
         บ้านนาหมื่นศรี  หมู่บ้านในตำบลนาหมื่นศรี  อำเภอเมือง  จังหวัดตรัง เป็นแหล่งทอผ้าพื้นเมืองของภาคใต้ที่สำคัญแห่งหนึ่ง
          เกาะยอ  เกาะที่มีฐานะเป็นตำบลหนึ่งในอำเภอเมือง  จังหวัดสงขลา  เป็นแหล่งผลิตผ้าพื้นบ้านพื้นเมืองที่สำคัญมาแต่โบราณ  โดยเฉพาะผ้าเกาะยอ  มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักกันทั่วไป
          แม่แจ่มและจอมทอง  ในจังหวัดเชียงใหม่เป็นแหล่งที่มีการทอผ้าพื้นบ้านพื้นเมืองที่มีชื่อเสียง แห่งหนึ่งของภาคเหนือ โดยเฉพาะผ้าซิ่นตีนจกของแม่แจ่มนั้นมีลวดลายและสีสวยงามมาก นอกจากนี้ในหลายหมู่บ้านในจังหวัดลำพูนก็มีชื่อในการทอผ้ายกไหมและผ้าทอพื้น เมือง
         นอกเหนือไปจากหมู่บ้านทอผ้าพื้นเมืองในภาคต่างๆ ดังกล่าวแล้ว  ยังมีหมู่บ้านช่างที่ทำงานหัตถกรรมประเภทอื่นๆ  อีกมาก  เช่นหมู่บ้านทำเครื่องปั้นดินเผาที่บ้านเหมืองกุง อำเภอหางดง จังหวัดเชียงใหม่  บ้านทุ่งหลวง  ตำบลทุ่งหลวง  อำเภอคีรีมาศ จังหวัดสุโขทัย  บ้านด่านเกวียน ตำบลท่าอ่าง อำเภอโชคชัย จังหวัดนครราชสีมา  บ้านสทิงหม้อ ตำบลสทิงหม้ออำเภอสทิงพระ จังหวัดสงขลา เป็นต้น
         หมู่บ้านเครื่องจักสาน  มีทำกันหลายหมู่บ้านในทุกภูมิภาคของประเทศ เช่น  บ้านบางเจ้าฉ่าอำเภอโพธิ์ทอง จังหวัดอ่างทอง  หมู่บ้านทำเครื่องจักสานในบริเวณอำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรีหมู่บ้านทำเครื่องจักสานยานลิเพา  บ้านหมนตำบลท่าเรือ อำเภอเมือง จังหวัดนครศรีธรรมราชเป็นต้น
         หมู่บ้านเครื่องโลหะ ซึ่งมีการทำโลหะเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ด้วยทองเหลืองและเหล็ก  เช่นการทำเต้าปูนและเครื่องใช้ทองเหลือง  บ้านปะอาวตำบลหนองขอน อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราช-ธานี  การตีเหล็กเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ประเภทมีด  จอบ  เสียม ขวาน ที่รู้จักกันในชื่อ หมู่บ้านอรัญญิก ที่บ้านต้นโพธิ์  ตำบลท่าช้าง  ตำบลสามไถ  อำเภอนครหลวง  จังหวัดพระนครศรีอยุธยา  การทำเครื่องถม ในบริเวณอำเภอเมืองจังหวัดนครศรีธรรมราช เป็นต้น
        หมู่บ้านเครื่องไม้แกะสลัก  เช่น  หลายหมู่บ้านในจังหวัดเชียงใหม่  หลายหมู่บ้านในเขตอำเภอแม่ทา จังหวัดลำพูน บ้านเมืองเก่า ตำบลเมืองเก่า  อำเภอเมือง จังหวัดสุโขทัย เป็นต้น
          อย่างไรก็ตามหมู่บ้านช่างที่ทำงานหัตถกรรมพื้นบ้านพื้นเมืองของไทยยังมีอีก มากมายหมู่บ้านเหล่านี้เป็นแหล่งสืบทอดการช่างของไทยที่สำคัญ   ทำให้การช่างต่างๆ ดำรงอยู่สืบมาจนทุกวันนี้
          เรื่องราวของช่าง  การช่าง และหมู่บ้านช่างของไทยเราที่มีมาแต่สมัยโบราณนั้น  เป็นสิ่งที่พวกเราควรภูมิใจเพราะช่างและการช่างของไทยช่วยให้เรามีสิ่งของ เครื่องใช้  บ้านเรือนพระราชวัง  วัด  ที่สวยงามเป็นของเรามาจนทุกวันนี้

                ดูเพิ่มเติมจากเรื่อง หัตถกรรมพื้นบ้าน เล่ม ๑๓