ผลิตภัณฑ์ศิลปาชีพที่สำคัญ

งานถม คือ การทำลวดลายลงบนผิว ภาชนะซึ่งเป็นเงินหรือทองให้เด่นขึ้นด้วยการถมโลหะสีดำลงในช่องว่างให้เต็ม มีหลักฐานว่า ไทยมีเครื่องถมใช้กันแล้วตั้งแต่ในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถในสมัยอยุธยา (พ.ศ. ๑๙๙๑ - ๒๐๓๑) แต่เครื่องถมของไทยจะได้รับอิทธิพลมาจากที่ใด ยังไม่อาจหาข้อยุติได้ หากพิจารณาจากรูปลักษณะแล้ว เครื่องถมของไทยมีลักษณะคล้ายคลึงกับเครื่องถมของเปอร์เซียและอินเดีย จึงอาจสันนิษฐานว่ามาจากแหล่งความรู้เดียวกัน แต่ได้ดัดแปลงให้แปลกออกไปตามความนิยมของแต่ละชาติ การทำเครื่องถมจะทำได้เฉพาะกับเงินหรือทองเท่านั้น โลหะอย่างอื่น เช่น ทองแดงนั้นทำไม่ได้ เนื่องจากถมไม่ติด เว้นแต่จะนำไปชุบทองหรือเงินเสียก่อน ซึ่งถ้าใช้ไปนานๆ ทองหรือเงินที่ชุบไว้ก็จะหลุดออกหมด จึงไม่เป็นที่นิยมกัน

๒. งานคร่ำ

งานคร่ำ คือ การฝังเส้นทอง หรือเส้นเงินเล็กๆที่บางราวกับเส้นผม ลงบนผิวหน้าของเครื่องใช้ที่ทำด้วยเหล็ก โดยจะต้องทำให้ผิวเหล็กเกิดเป็นรอยที่ละเอียด ด้วยการใช้เหล็กสกัดที่คมบางแต่แข็งแกร่ง ตีสับลายตัดกันไปมาบนผิวโลหะ ให้เกิดความขรุขระ จากนั้นจึงใช้เส้นทองหรือเส้นเงินตอกให้ติดเป็นลวดลายวิจิตรงดงามตามที่ต้องการ เครื่องเหล็กซึ่งนิยมทำคร่ำเงินหรือคร่ำทองมักเป็นเครื่องราชศัสตราวุธ เช่น พระแสงดาบ พระแสงหอก ขอพระคชาธาร ตลอดจนเครื่องใช้มงคลต่างๆที่ทำด้วยเหล็ก ประวัติการทำคร่ำ สันนิษฐานว่า มีกำเนิดที่ประเทศเปอร์เซีย แล้วแพร่หลายเข้ามาสู่ ประเทศจีน เขมร ลาว และภาคใต้ของไทย เช่น เมืองปัตตานี แต่ไม่ทราบแน่ชัดว่าเริ่มทำมาตั้งแต่สมัยใด จนถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวขุนสารพัดช่าง ข้าราชการกรมวังนอก ได้เรียนศิลปะนี้จากครูชาวเขมรที่เข้ามาสอนในประเทศไทย แล้วนายสมาน ไชยสุกุมารผู้เป็นบุตรของขุนสารพัดช่างได้สืบทอดศิลปะนี้ต่อมา แต่ก็ไม่ได้เป็นที่รู้จักของคนทั่วไป จนอาจกล่าวได้ว่า ศิลปะนี้เกือบจะสูญหายไป สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรม-ราชินีนาถ ทรงเห็นคุณค่าของศิลปะนี้ จึงโปรดเกล้าฯ ให้นายสมานมาสอนวิชาการทำคร่ำแก่นักเรียนศิลปาชีพ ปัจจุบันได้มีการทดลองทำคร่ำบนโลหะทองคำขาวเป็นผลสำเร็จ ทำให้เกิดความก้าวหน้าในศิลปะประเภทนี้

๓. งานตกแต่งด้วยปีกแมลงทับ

แมลงทับเป็นแมลงที่มีวงจรชีวิตสั้นเมื่อถึงฤดูก็จะตายเองตามธรรมชาติ โดยตกอยู่ตามโคนไม้ที่เป็นอาหารของมัน เช่น ต้นมะขามเทศ ปีกของมันมีสีเขียวเหลือบฟ้าหรือสีทองแดงเหลือบเหลือง ในสมัยโบราณเคยมีการนำมาปักลงบนผ้าสไบ ทำให้มีสีสันงดงามมาก สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรม-ราชินีนาถ จึงมีพระราชดำริให้นำปีกแมลงทับมาประดิษฐ์เป็นเครื่องประดับชนิดต่างๆ ต่อมาได้ทดลองนำปีกแมลงทับมาตกแต่งนกที่แกะสลักจากไม้ โดยตัดปีกแมลงทับเป็นเส้นเล็กๆอย่างขนนก แล้วติดจนทั่วตัวนกเกิดเป็นงานศิลปะที่งดงามขึ้นเป็นครั้งแรกในประเทศไทย จากนั้นทรงพระราชดำริให้ตัดปีกแมลงทับเป็นเส้นเล็กลงไปอีก แล้วสอดสลับลายกับย่านลิเภา นับเป็นงานประณีตศิลป์สำคัญที่ยังไม่เคยมีผู้ใดคิดประดิษฐ์มาก่อน

๔. งานเครื่องเงินและเครื่องทอง

งานเครื่องเงินและเครื่องทอง คนไทยรู้จักวิธีการทำเครื่องเงินและเครื่องทองมาเป็นเวลาช้านานแล้ว ทั้งที่เป็นเครื่องประดับตกแต่ง ภาชนะใช้สอย และของที่ระลึก แต่การออกแบบรูปโลหะ การสลักลวดลาย การขัดเงา ตลอดจนการตกแต่งด้วยอัญมณี ต้องอาศัยงานฝีมือชั้นสูงและละเอียดประณีต ทำให้มีช่างผู้ชำนาญงานศิลปะประเภทนี้อยู่ไม่มากนัก มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ จึงจัดให้มีการสอนศิลปะนี้เพื่อให้ มีการสืบทอดต่อไป พร้อมกันนั้นได้พัฒนารูปแบบ และวิธีการที่ทำให้ผลิตภัณฑ์มีคุณภาพ และมีลักษณะโดดเด่นเป็นที่ต้องการของตลาด มากยิ่งขึ้น

๕. งานทอผ้าจก

งานทอผ้าจก ผ้าจกเป็นผ้าทอผืนแคบๆ ซึ่งอาจทอขึ้นจากฝ้ายหรือไหม หรือผสมผสานกันทั้งสองอย่างก็ได้ คำว่า “จก” มีความหมายว่า “ล้วง” หรือ “ควัก” ซึ่งอธิบายให้เห็นว่า การทอผ้าชนิดนี้จะต้องมีการทอและปักไปพร้อมๆกัน ผ้าชนิดนี้นิยมใช้เป็นส่วนประกอบตกแต่งผ้าผืนใหญ่ โดยเฉพาะผ้าซิ่น ซึ่งเมื่อประกอบเชิงด้วยผ้าจกแล้ว ก็เรียกว่า ผ้าซิ่นตีนจก
ศิลปะการทอผ้าจก สืบเนื่องมาจากวัฒนธรรมของชาวไทยเชื้อสายลาวพวนซึ่งตั้งบ้านเรือนอยู่ที่ตำบลหาดเสี้ยว อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย การทอผ้าจกมีกรรมวิธีที่สลับซับซ้อน ลวดลายของผ้าทั้งที่ทอและปักจะถูกสอยหรือดึงขึ้นมาด้วยขนเม่น เกิดเป็นลวดลายที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว เดิมมักเป็นลายหน้ากระดาน หรือลายแถบคั่นเป็นชั้นๆ ต่อมาได้มีการดัดแปลงลวดลายและสีสันให้มีหลากหลายยิ่งขึ้น

๖. งานทอผ้าไหมแพรวา

งานทอผ้าไหมแพรวา เป็นศิลปหัตถกรรมของชาวผู้ไท จังหวัดกาฬสินธุ์ ลักษณะเป็นผ้าสไบ มีลวดลายและสีสันต่างๆผสมผสานกันอยู่บนพื้นสีแดงเข้ม การทอผ้าไหมแพรวาเป็นการทอผสมกับการปักไปพร้อมๆกัน ใช้เส้นไหมละเอียดล้วน ส่วนที่เป็นลายใช้วิธีสะกิดเอาเส้นไหมสีต่างๆขึ้นมา เรียกกันว่าการยกขิด ซึ่งมาจากคำว่า “สะกิด” นั่นเอง

๗. งานทอผ้าไหมมัดหมี่

การทอผ้าไหมมัดหมี่ ทำกันมานานแล้วในประเทศไทย โดยเฉพาะอย่างยิ่งในภาคอีสาน วิธีการทำผ้าไหมมัดหมี่มีขั้นตอนต่างๆคือ ขั้นตอนแรกต้องฟอกไหมให้สะอาด โดยนำลงแช่ในน้ำด่าง แล้วใส่หม้อต้ม จากนั้นจึงนำไปล้างน้ำเย็น แล้วผึ่งแดดให้แห้งขั้นตอนที่สองคือ การนำเส้นไหมที่ฟอกสะอาดแล้วมาพันใส่หลักหมี่ แล้วเอาเชือกกล้วยหรือเชือกฟางมามัดเส้นไหมเป็นตอนๆตามแต่จะต้องการให้เป็นลวดลายเช่นใด จากนั้นจึงนำเส้นไหมที่มัดแล้วนี้ไปย้อมสี เพื่อให้เกิดลวดลายและสีสันที่ต้องการปรากฏบนผืนผ้า เมื่อย้อมสีเสร็จแล้ว จึงแก้เชือกที่มัดอยู่ออก แล้วนำเส้นไหมมากรอเข้ากับหลอด โดยต้องระมัดระวังลำดับให้ถูกต้อง มิฉะนั้นผืนผ้าที่ทอออกมาจะไม่ได้ลวดลายตามที่ต้องการหรือไม่เรียบร้อย ขั้นตอนสุดท้ายคือ การนำเส้นไหมที่ย้อมสีแล้วทั้งเส้นยืนและเส้นพุ่งมาทอเป็นผืน ก็จะเกิดเป็นผ้าไหมมัดหมี่ลวดลายต่างๆตามที่ต้องการ เช่น ลายต้นไม้ ดอกไม้ และตัวอักษรต่าง ๆ

๘. งานจักสานย่านลิเภา

งานจักสานย่านลิเภา เครื่องจักสานย่านลิเภามีมากในภาคใต้ ซึ่งเป็นแหล่งกำเนิดของพืชไม้เถาชนิดนี้ แต่มาเจริญรุ่งเรืองแถบเมืองนครศรีธรรมราช ต่อมา ศิลปหัตถกรรมนี้ได้แพร่หลายเข้ามาถึงกรุงเทพฯ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีการตกแต่งกระเป๋าหมากย่านลิเภาด้วยโลหะหรือวัสดุมีค่า เช่น ทองคำ นาก เงิน และงาช้าง หลังจากนั้นความนิยมเครื่องใช้ย่านลิเภาจึงได้ค่อยๆลดลง จนความรู้เกี่ยวกับงานจักสานย่านลิเภาเกือบจะสูญหายไป เพิ่งมาได้รับการฟื้นฟูขึ้นใหม่ตามพระราชประสงค์ของสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถและ ได้กลายเป็นศิลปหัตถกรรมที่ขึ้นชื่อมากอย่างหนึ่งในปัจจุบันนี้